Davranışsal İktisatla Günümüze Bakış

Davranışsal iktisat, bireylerin vermiş oldukları karar üzerine etkisini ve etkilendikleri durumları inceler. Matematiksel olarak psikoloji ve ekonominin kesişim kümesidir. Kişilerin kriz yönetimlerinde, iflas anlarında, yapmış olduğu sözleşme ve antlaşmalarda verdiği kararlar üzerine olan etkilerini inceleyerek bunu psikolojik tarafından yorumlar. Bir olay üzerine verilen karar o ana özgüdür. Başka bir anda aynı duruma verilen karar farklı olabilir. Tam da bu durumda davranışsal iktisat bu etkenlerin neler olduğunu ve hangi durumlarda ortaya çıktığını açıklar.

Anahtar kelimeler: Davranışsal iktisat, Karar, Piyasa, Ekonomi, Fiyat.

GİRİŞ

İkili Sistem

Verilen kararları bilinç bakımından ayırarak sınıflandıran bir sistem olan ikili sistem, Sistem 1 ve Sistem 2 olmak üzere ikiye ayrılır.

Sistem 1; içgüdüsel olarak, çabalamadan, düşünülmeden, alışılagelmiş şekilde verilen tepkileri kapsar. Örneğin adınız, doğum tarihiniz, okuduğunuz okul sorulduğunda verdiğiniz cevaplar veya suya atladığınızda içgüdüsel olarak yüzmeniz, bisiklet kullanmayı öğrenip alıştığınız şekilde düşünmeden çevirdiğiniz pedal gibi tepkiler Sistem 1’in kapsama alanıdır

Sistem 2; kişinin düşünerek, akıl yürüterek, problem çözme becerisini kullanarak verdiği bilinçli davranışlar ve tepkilerdir. Alışılagelmiş olmayıp durumdan duruma farklı tepkiler içerir. Karmaşık bir matematik problemi çözmeniz, dışarı çıkarken giyeceğiniz bir kıyafetlerin birbirine olan uyumuna göre seçmeniz de Sistem 2’nin kapsama alanına girmektedir.

Limon Problemi

Piyasa hakkındaki bilginin tam olmadığı durumlarda ortaya çıkan asimetrik bilgi sorunlarını ifade etmek için kullanılır. Amerikalı iktisatçı Akerlof tarafından yazılan “Limon Piyasası” 2. el araç piyasalarında gözlemlenen asimetrik enformasyondan ve bunun sonucunda oluşan ters seçimleri incelemiştir. Alıcılar, araçların durumu hakkında 2. el satıcıları kadar bilgi sahibi değildir. Bu sebeple hangi aracın hasarlı ya da parça değişimine uğradığını anlayamaz ve aralarında kalite farkı bulunan iki araca da neredeyse aynı değeri verir. Limon kavramı ise burada kalitesi düşük olan ancak daha kaliteli araçla yakın fiyatla satın alınan araç için “Limon otomobil” denilerek kullanılmıştır.

Ekonomik Balonlar

Piyasadaki değeriyle gerçek değerinin aynı olmadığı durumlarda yapılan ticarete ekonomik balonlar denmektedir. Bir malın fiyatı gerçek değerinin üstüne çıkmaya başladığı zaman ekonomik bir balon da oluşmaya başlar. Malın değeri gerçek değerine gelmeye başladığında balon da söner. Ekonomik balonun sönmesi piyasadaki tutarlılık açısından olumluyken balonun patlaması olumsuz bir sonuçtur. Örneğin varlıklara olan talebin tükenmesi, ekonominin yavaşlaması vs.

Ekonomik balonların bilinen en eski örneği 17. Yüzyılda yaşanan Hollanda lale çılgınlığıdır. Hollanda Büyükelçisi İstanbul’a gelir ve lale soğanlarını çok beğenir. Bunun üzerine laleleri ülkesine götürür ve tanıtır. Zamanla Hollanda’da lüksün ve statünün sembolü haline gelir. Şöhreti zamanla artar ve özel lale piyasaları oluşur. Ortalama bir Lale fiyatı işçinin bir senelik maaşını bile geçmektedir. Laleciler gelecek fiyatları arttırmaya yönelik anlaşmalar yapar. Lale fiyatları piyasa değerini geçer ve ekonomik bir balon oluşturur. Sözleşme sahipleri lale yetiştiricilerinin borçlarını ödeyemez ve balon patlar. Her iki tarafta borç batağında sürüklenir.

Çerçeveleme Etkisi

Farklı şekilde sunulan ancak özünde aynı olan olayların bizde yarattığı farklı etkilerdir. Bu konuya 20. Yüzyılın sonlarında Daniel Kahneman ve Amos Tversky’nin 1980’lerde

“Rational Choice and the framing of decisions” denilen bir araştırma yaparak değindiler.

Araştırmadan bazı örnekler:

600 kişilik bir şehrin ölümcül bir hastalık tarafından saldırıya uğraması muhtemeldir. Şehrin salgınla mücadele etmesine yardımcı olacak bir strateji seçmeleri istenilmiştir. A seçeneği ile 200 kişinin hayatı kurtulacaktır. B seçeneği ile %33 ihtimal ile 600 kişinin tamamının hayatı kurtulacak, %66 ihtimal ile hiç kimsenin hayatı kurtulamayacaktır.

Bu durumda araştırmaya katılanların %72’si A şıkkını seçmiştir. Araştırmada bu sonucu şu atasözü ile yorumlamışlardır: Eldeki serçe damdaki güvercinden iyidir. Orijinali: A bird in the hand is worth two in the bush.

Bir diğer örnek Araştırmacılar katılımcılara iki tip et gösterilir. % 99 yağsız (fat-free) %1 yağlı (fat). Sonra katılımcılara şu soruyu sorarlar: “Daha sağlıklı olan eti seçiniz.” Katılımcıların tercihi ilk seçenek olmuştur. Araştırmayı biraz daha ileri götürürler. % 98 yağsız (fat-free) %1 yağlı (fat) “Daha sağlıklı olan eti seçiniz.” 2. versiyon daha az yağ barındıran olsa bile “fat-free” çerçeveleme etkisinden dolayı bakış açıları o yöne doğru kaydırılmıştır.

Sonuç

Ne iktisat gündelik hayatsız ne de gündelik hayat iktisatsız gerçekleşir. Verdiğimiz her kararın altında derin iç güdüler, yönlendirmeler ve gizli anlamlar saklıdır. Düz bir şekilde verdiğinizi düşündüğünüz her karar çeşitli etkenlere maruz kalarak o ana özgü bir biçimde verilmiştir. Reklam ve medya da insanlara durumun olumlu yönünü gösterip sizi kendilerine çekmeye çalışırlar. Bu yüzden kararlarınız her zaman gerçekçi ve en doğru olan olmayabilir. Bu yüzden özellikle ekonomi alanında verilen kararlarda çok dikkatli olunmalıdır. Verilen en ufak karar bile büyük sonuçlar doğuracağından çok yönlü düşünüp sağlıklı kararlar verilmelidir.  

Kaynakça

Digital Talks. (20 Mart 2018). "Çerçeveleme Etkisi Nedir?" digitaltalks.org (Erişim: 7 Aralık 2023).

Nurol Portföy. (30 Kasım 2023). "Ekonomik Balon Nedir? Dünyadaki Önemli Örnekleri." nurolportfoy.com.tr (Erişim: 30 Kasım 2023).

Ekonomim.com. (30 Kasım 2023). "İş Dünyasında Limon Problemi." ekonomim.com (Erişim: 30 Kasım 2023).

Sipahi, İrem. (3 Aralık 2023). "Davranışsal İktisat 101 Bölüm 1 Ekonomik Balonlar, Lale Çılgınlığı ve Diğerleri." youtube.com (Erişim: 3 Aralık 2023).

Sipahi, İrem. (2 Aralık 2023). "Davranışsal İktisat 101 Bölüm 2 Çerçeveleme Etkisi, Kayıptan Kaçınma ve Risk." youtube.com (Erişim: 2 Aralık 2023).

Çağlar, Sibel. (22 Aralık 2023). "Çerçeveleme Etkisi Nedir? Kararlarımız, Seçeneklerin Sunulma Biçiminden Nasıl Etkilenir?" matematiksel.org (Erişim: 22 Aralık 2023).

Devrimsel, Mehmet. (22 Aralık 2023). "Çerçeveleme Etkisi." noropazarlama.net (Erişim: 22 Aralık 2023).

Eleman Uzmanı. (22 Kasım 2023). "Karar Verme Sürecindeki 6 Adım." elemanuzmani.com (Erişim: 22 Aralık 2023).

Soyal, Büşra. (22 Aralık 2023). "Patlamaya Hazır Bomba: Balon." yenisafak.com (Erişim: 22 Aralık 2023).

Sekizsilindir. (22 Aralık 2023). "Limon Problemi: İkinci El Araç Alımında Nelere Dikkat Edilmelidir?" sekizsilindir.com